Kanon ikony jak ziemia dla talentu. Czy istnieje prymat sumienia w pracy ikonopisty.

W mojej pracy ikonografa często spotykam się z krytyką, kiedy moje prace wychodzą poza kanon „standardowej ikony”. Zdarza się, że jestem piętnowany, a nawet usuwany z jakiegoś formum czy grupy, jako niekanoniczny ikonograf. Spotkałem się już nawet z nazwaniem kolorystyki jakiej używam w pracach, szatańską. Ostatnio nawet wpadło zdanie, że nie mam się aż tak wzorować na dawnych bo nie mieli często racji. W takich sytuacjach zadaję sobie pytanie, skąd pojawia się taki brak akceptacji i krytyka. Czy to właśnie wynika z doświadczenia Transkonfiguracji Chrystusa, która jest podstawą doświadczenia ikony?

Ikona Przemienienia Pańskiego winna być pierwszą ikoną, nad jaką zatrzyma się ikonograf. To z tajemnicy tego wydarzenia należałoby czerpać wszelkie natchnienia. Dlatego też Święto Przemienienia Pańskiego jest bardzo ważne dla piszących ikony. Jest centrum ich sztuki. Jednak czy każdy musi widzieć przemienienie tak samo, lub tak jak je przedstawia kanon ikonografii bizantyjskiej.

W scenie Przemienienia Pańskiego uczestniczą dwaj Prorocy. Mojżesz symbolizuje PRAWO, Eliasz – PROROCTWO. Nauczanie o ikonie zawarte w Hermenejach i Kanonach również opiera się na prawie i proroctwach, ponieważ jest częścią nauczania kościoła. Kanon ikony jest ustanowionym prawem dla ikonografa. Są to ramy, zasady, które określa dana szkoła czy nurt. Czy zatem to ma być powodem zamknięcia ikonopisa w ramach kanonu i jego kontroli.

Św. Augustyn, Doktor Kościoła, mówi: „Mówią Prorocy, mówi Prawo, ale słuchaj tego, który jest Głosem prawa i proroków”. To słowa skierowane na Święto Przemienienia w 79. kazaniu. Wynika z tych słów, że aby był odpowiedni porządek, najpierw trzeba słuchać Tego który jest Głosem prawa i proroctw. Jak to się ma do ikon i ikonopistów?

Spróbuję rozjaśnić to na przykładzie mojej ulubionej ikony Kardiotissa (Matka Boża od Serca).

W ikonie Kardiotissa występuje złamanie prawa kanonu ikony. Na czym ono polega? Otóż Chrystus nie ma oznaczonego nimbu krzyżowego. Według kanonu dla postaci Zbawiciela jest przypisany szczególny znak, zwany potocznie nimbem krzyżowym, choć tak naprawdę to układ dziewięciu kresek symbolizujących otoczenie przez Dziewięć Chórów Anielskich, z wpisanymi greckimi literami układającymi się w słowo „Ho On”, co oznacza „Będący” (jest to określenie Chrystusa z Apokalipsy św.).

Na czym więc polega w tym przypadku, często odrzucany, prymat sumienia ikonografa, przed którym stawiany jest kanon i prawo.

Ikonopista nie zastosował nimbu krzyżowego w zgodzie z kanonem, ponieważ postać Dzieciatka Jezus ma tak odwróconą głowę, że nimb należałoby  oznaczyć stosując odwrócony krzyż. To rozwiązanie niezgodnie z sumieniem i nauczaniem, ponieważ odwrócony krzyż jest symboliką odwrotności dobra.

Kolejnym niezastosowaniem się do obowiązującego kanonu jest też sam św. Andrzej Rublow. Dlaczego?

Andrzej Rublow był uczniem Teofana Greka oraz uczniem szkoły nowogrodzkiej. W kanonie ikon tej szkoły królowała ekspresja, ruch, kontrasty, przeciwieństwo kolorów. Mimo tego Rublow zmienia kanon swojej szkoły i idzie w stronę harmonii, ciszy, spokoju, subtelności form i uproszczenia, eliminacji postaci do minimum. Tym samym tworząc zupełnie inny kanon barw i styli, a w efekcie szkołę moskiewską. Dlaczego taka nagła zmiana? Czy wynikała z nauczania jakie otrzymał od Teofana? Z pewnością była to wewnętrzna walka o prymat sumienia, aby zacząć tworzyć zupełnie inną formę ikon. Był przecież mnichem i ogłoszono Go Świętym.

Tak wygląda ikona Teofana Greka:

Tak maluje Andrzej Rublow:

Czy więc u tworzących ikony winien występować prymat sumienia nad kanonem?

Zgodnie z przytoczonymi przykładami winien być priorytetem! Sumienie to głos w nas Tego, który jest głosem prawa i proroków. Dzięki nasłuchiwaniu tego głosu tworzymy, a tworząc puszczamy w obieg nasz talent, który jest przecież otrzymanym darem od Boga dla pomnożenia, a nie zakopania w prawach i kanonach.

Kanon jest jak ziemia, w którą wpada ziarno talentu. Jest bardzo potrzebny do wzrostu, którego nie ogranicza, nie kontroluje.

Gleba przecież nigdy nie rozkazuje jak ma się rozwinąć drzewo, roślina ale wspomaga rozwój dzieląc się swoimi zasobami w minerały i utrzymuje życiodajne korzenie.

W moim pisaniu barwami i technikami ikon staram się usłyszeć ten wewnętrzny głos i wyrazić to co mi mówi. Szukam wtedy najpierw rozwiązania w kanonie lecz wyrażam go inaczej z potrzeby wewnętrznej. Tym samym kanoniczny wizerunek pozostaje w swoim układzie i wyrażeniu teologicznym, jednak zmienia się jego forma, mam inny charakter od tworzących kanon, żyję w innych czasach z inną potrzebą.

A tak wyglądają moje Kardiotissy i słuchanie wewnętrznego głosu wśród trudów wojny, porzuconych dzieci, cierpiących żołnierzy…